تاریخچه ی فلز کاری و چاقو سازی

انسان اولیه در اولین برخورد با حیوانات وحشی به ضعف و ناتوانی خود در مقابله با آنان پی برد، چرا که نه چنگ و دندانی برنده و نه شاخ تیز و یا نیش کشنده داشت تا در دفاع از جان خود به کار برد. اولین وسیله ای که در اطراف خود یافت یک تکه چوب و قطعه ای سنگ بود که می توانست به وسیله ی آن بر نیروی خود افزوده و به مقابله با متجاوزان وحتی شکار حیوانات بپردازد. با گذشت زمان و پیدایش نیازهای جدید تر، دیگر با یک تکه چوب و یا یک قطعه سنگ نمی توانست بر مشکلات فایق آید، لذا با بهره گیری از فکر خلاق و نیز با بکار گیری از دستان توانا، موجب تغییر در امکانات طبیعی شده و از کوبیدن سنگ ها به یکدیگر لبه ای تیز و برنده در سنگ ایجاد نمود. بالاخره، همکاری دست و عقل انسان موجب پیشرفت زندگی او می شود. کشف سنگ چخماق (سنگ آتش زنه) و ایجاد و تراش بر آن برای ساخت ابزار و اسلحه، جزو اولین کشفیات و اختراعات مهم بشر اولیه بود.

از حدود 100 هزار سال پیش ابزار و آلات اولیه از جنس سنگ چخماق، استخوان و چوب به دست آمده است. به طور کلی می توان گفت ساختن وسایل لازم برای دفاع، کشاورزی اولیه، گله داری، ماهی گیری، و سفال پزی از 10 هزار سال پیش از میلاد شروع شد و صنعت ساخت ظروف سفال به مرور رونق گرفت. آثار به دست آمده از غار مسکونی کمربند و هوتوتردیگ جلگه خزر در غرب بهشهر، منطبق به حدود 11 تا 12 هزار سال پیش نشان می دهد ساکنان این مناطق در دریا به صید ماهی و در جنگل به شکار گوزن می پرداختند.

یکی دیگر از قدیم ترین مناطق سکونت ایران که قدمت ان به هزاره ششم می رسد تپه سیلک کاشان است . قدیمی ترین آثار بدست آمده از سیلک از جنس سنگ می باشد. از آن جمله چاقویی با دسته ای استخوانی و تیغه ای از سنگ چخماق که متعلق به 4200 سال پیش از میلاد است. کشور ایران علاوه بر دارا بودن معادن غنی، به علت واقع شدن بر سر راه شرق به غرب و ضرورت گذشتن کاروانها از آن، امکان دست یابی به فنون متالوژی سایر اقوام و نیز انتقال فنون و تمدن آن به دیگر اقوام را داشته است. اولین فلزی که بشر اولیه از آن برای ساخت ابزار آلات استفاده نموده مس بود.

مس به دلیل داشتن رنگی چشم گیر و نیز سطح الارض بودن و از طرفی خاصیت چکش خواری و شکل پذیری هزار سال پیش حائز اهمیت بوده اند توجه برخی انسانهای اولیه را به خود جلب کرد. از جمله مناطقی که در صنعت متالوژی ایران در حدود 10 هزار سال پیش حائز اهمیت بوده اند می توان سکز آباد قزوین، تپه حصار و تل ابلیس کرمان را نام برد. ابن بطوطه در قرن هشتم هجری از معادن سنگ مس زنجان یاد می کند همچنین محمد صالح تبریزی در اوایل دوره قاجار به بهره برداری از معادن سنگ مس خمسه اشاره می کند و دمرگان در گزارش ماموریت علمی در ایران از استخراج معادن سنگ کالکوپیریت و مالاکیت در اطراف زنجان یاد کرده است.

در ایران سابقه صنعت چاقو سازی را در زمان هایی باید جستجو کرد که داشتن سلاحی سرد از ضروریات زندگی هر فرد به شمار می رفت. یکی از قدیم تر ین مناطق سکونت ایران که قدمت آن به شش هزار سال پیش از میلاد می رسد تپه سیلک کاشان از جنس سنگ می باشند. از ان جمله چاقویی با دسته ای از استخوان و تیغه ای از سنگ چخماق که منطبق به 4200 سال پیش از میلاد است.

با ورود سلاح گرم به بازار به تدریج حمل و استفاده از سلاح سرد و منسوخ می شود. صنعت شمشیر سازی نیز رو به افول می رود و در حد چاقو سازی و ساخت وسایل برنده مورد نیاز روزمره زندگی به حیات خود ادامه می دهد یکی از شهر هایی که صنعت چاقو سازی و ساخت وسایل برنده را حفظ کرده و بیشترین شهرت و معروفیت را در ایران دارد شهر زنجان است.

صنعت چاقو سازی در زنجان به طور قطع ماحصل عواملی چون موقعیت جغرافیایی و نقش زنجان در جنگ های مختلف تاریخی (قبل از اسلام و بعد از اسلام) موقعیت سوق الجیشی استان نسبت به استان های همجوار، قرار گرفتن بر سر راه تمدن های شرقی و غربی و نزدیکی به فلات مرکزی، وجود و فراهم بودن مواد اولیه و معادن غنی آهن و مس و ... می باشد.

قدیم ترین چاقوی بدست آمده از مجموعه مرد نمکی در معدن نمک چهر آباد ( روستای حمزه لو ) متعلق به هیجده قرن پیش می باشد. این چاقو دارای دسته ای از شاخ بز است به طول 11 سانتی متر که با استفاده از پیچ پرچ به تیغه ای به طول 5/8 سانتی متر متصل گردیده که مقداری زنگ زده است قلاف آن از جنس چرم و با بندی از جنس چرم که به کمر بند لباس بسته بوده است. طول قلاف 5/15 سانتی متر می باشد. چاقوی مزبور را اولین قدیم ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقو سازی زنجان می توان دانست که قدمت آن به 400 ق . م می رسد.

در چهار قرن اول اسلامی، بیشتر اشیای ساخته شده فلزی به غیر از تغییرات جزئی، اصولاً تقلیدی بوده است از فلز کاری دوره ساسانی، ولی از قرن پنجم به بعد صنعت فلز کاری ایران وارد مرحله ای جدید می شود که آن را می توان تجدید حیات هنری نامید. به طور مشخص در دوره سلجوقیان عده ای از هنرمندان فلز کار به این ناحیه مهاجرت می کنند،چنان که در کتاب «هفت هزار سال فلز کاری در ایران» می خوانیم، سازندگان این آثار نفیس طبق نام های مندرج بر روی بعضی از آنها هنرمندان خراسانی هستند که در شرق و شمال شرقی ایران توطن اختیار کرده بودند. عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خوردهای محلی در عصر شاهان و ایران این دوران مانند ملوک دوره ساسانیان، غزنویان و بالاخره سلجوقیان که خطه خراسان را عرصه تاخت و تاز قرار داده بودند، جلای وطن کرده و در سایر شهر ها، مانند زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و بویژه در شهر موصل اقامت گزیدند. آثار بی نظیر و نفیس این دسته از هنرمندان فلز کار ایرانی در شهر موصل به آن درجه شهرت جهانی رسید که به هنر موصلی معروف شد.

در اثر هجوم مغولان شهرهای آباد و مراکز صنعتی و هنری سلجوقیان و در ماوراء النهر و خراسان ویران گردید و در نتیجه استادان فلز کار نیز مانند دیگر هنرمندان مجبور به ترک کارگاههای خود شدند و به سوی مراکز هنری در غرب ایران و شمال بین النهرین روی آوردند تا از گزند تهاجم مغولان مصون بمانند. با ورود استاد کاران فلز کار ایرانی به مراکز هنری بین النهرین، مانند موصل سبک و اسلوب هنر فلز کاری ایران در آنجا نیز رسوخ و نفوذ پیدا می کند و از موصل به سوریه و مهر انتقال می یابد. در دوران ایلخانیان مغول مراکزی چون تبریز، مراغه و سلطانیه جای شهرهایی چون هرات، مرو و نیشابور را می گیرند و مرکز تجمع هنرمندان و صنعتگران می شوند که تحت حمایت و تشویق ایلخانان و دوباره به خلق آثار هنری مشغول گردیده اند. به خصوص در دوره سلطان محمد خدابنده، الجاتیو، سلطانیه پایتخت او یکی از بزرگترین مراکز فلز کاری آن زمان می شود.

با روی کار آمدن حکومت صفوی، باب تازه ای در مکتب هنر ایران گشوده شد. در اوایل حکومت شاه اسماعیل صفوی که ایران با ترک های عثمانی وارد جنگ شده برای تهیه ادوات وفلزات و ابزار جنگ  از چند شهر کمک گرفت. در کتاب جنگ ایرانیان در یونان وچالدران آمده: اسلحه در بسیاری از شهرهای ایران ساخته می شدولی چند مرکز اسلحه سازی در ایران بیش از سایر نقاط اهمیت داشت؛ یکی از آنها کرند بود که انواع اسلحه از جمله زره، کاسک (خود) را در آنجا می ساختند. دیگری زنگان یا زنجان به شمار می آمد و صنعتگران زنجانی در ساختن شمشیر و خنجر مهارت داشتند، در اصفهان، ری، تبریز، نیز انواع اسلحه را می ساختند. با تشویق شاه اسماعیل صنعتگران ایرانی که در خارج از منطقه آذربایجان بودند نیز مبادرت به ساختن اسلحه کردند. در حقیقت از اواخر قرن دهم هجری برتری اسلحه ایرانی در جهان آن روز زیادتر شد.

« تاورنیر » سیاح معروف فرانسوی، که در زمان شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان 9 بار به ایران مسافرت کرده، معتقد است که ایرانیان درهنر فولاد سازی مهارت و استادی کامل دارند و می دانند چگونه فولاد را برای ساختن شمشیر، خنجر، قمه، چاقو با زاج و سایر مواد در مراحل مختلف آماده کنند. مرغوبیت محصولات پولادین این هنرمندان مدیون فولادی است که از ناحیه ای از هند به نام گل کندا به ایران آورده  می شد. این جنگ افزار سازان پولاد اروپایی و پلاد ایرانی را مناسب نمی دانند، زیرا آب دادن فولاد هندی برای آنها سهل تر است. شاردن، سیاح دیگر فرانسوی، نیز در اواخر قرن 17 میلادی در سیاحتنامه مفصل خود شرح مبسوطی از شمشیر و قمه ساخت ایران آورده است.

از قرن 16 تا قرن 19 میلادی تغییراتی در ساخت تیغه های شمشیر در ایران روی داد، بدین معنی که تیغه آن به مرور خمیدگی و انحنای بیشتری پیدا کرد و به شکل شمشیر های امروزی در آمد.

در دوران صفویه استادانی مثل عبدالغفار سکاک در زمینه چاقو سازی زنجان زحمت فراوانی کشیده اند. این استاد که پیشوای دینی بوده و تالیفاتی نیز دارد، چاقو ساز بوده است.

این صفت تا دوره قاجاریه، یعنی تا سفر ناصر الدین شاه به فرانسه به همین سبک ادامه داشته است. معروف ترین محصولات چاقوهای کرند و یا چاقوهای ساخت حسن (حسن نام استاد زنجانی از استادان آن دوره) بوده است.

از حدود قرن 10 هجری قمری شهر زنجان یکی از مراکز مهم صنعتی بوده است که در آن کارگاههای مختلف اسلحه سازی دایر بود و چاقو سازی نیز یکی از صنایع جنبی آن، محسوب می شده است. با کشف منحصر به فرد مرد نمکی، به طور قطع پیشینه تاریخی این هنر، صنعت در زنجان به هیجده قرن پیش می رسد. از جمله مدارک موثق دیگر از سازمان اسناد ملی کشور به دست آمده که می توان به مکاتبات معمول شده و یک برگ صورتجلسه چاقو سازان که در تاریخ 1323 شمسی انجام ساخته اشاره نمود. در این سند ذی قیمت اسامی و امضاء 31 نفر از چاقو سازان زنجان قید گردیده است.

امروزه محصولات چاقو سازی شامل (کاردآشپزخانه، شکاری، ساتور، چاقوی ضامن دار، قمه، قداره، شمشیر، خنجر، چاقوی قلم تراش، قند شکن) می باشد که به تمام استانهای کشور و نیز کشور های حاشیه خلیج فارس (سوریه و عراق و عمان) صادر می شود .