رنگ‌زرد بی‌توجهی‌ها بر چهره فرش خوش‌نقش و نگار زنجان

بر همین اساس می‌توان گفت استان زنجان ظرفیت بالایی در زمینه تولید فرش دستباف دارد، اما در حال حاضر اوضاع صادرات این نوع فرش با مبدأ تولید زنجان در وضعیت مناسبی قرار ندارد. هرچند تحریم‌ها و شرایط سخت چند سال کرونایی تاثیرات منفی غیرقابل جبرانی روی این صنعت گذاشته، اما برنامه‌هایی که برای توسعه صادرات فرش دستباف توسط مسئولان ارائه شده بود نیز نتوانسته آن‌طور که باید مثمر ثمر باشد.
این روز‌ها مشکلات اقتصادی سبب شده بازار فرش دستباف زنجان کساد شود و آن طراوت و رنگ و بوی گذشته را نداشته باشد. با این‌که گران شدن مواد اولیه و تحریم‌ها و رکود بازار به‌دلیل هجوم کرونا از جمله عوامل بروز چنین شرایطی هستند، اما از تمام این‌ها مهم‌تر سوء‌مدیریت‌هایی است که نتوانسته‌اند طی سال‌های اخیر وضعیت موجود را سامان داده یا با طرح و برنامه‌ای آن را بهبود بخشند.

هر مسئولی که در زنجان می‌خواهد از وضعیت فرش استان حرف بزند اول به وجود ۶۰هزار بافنده اشاره می‌کند تا میزان علاقه‌مندی به این هنر را نشان دهد. ۶۰ هزار بافنده‌ای که هر کدام نان‌آور یک خانواده هستند و با کنار رفتن هر کدام‌شان از این صنعت یک خانواده وارد بحران و مشکل معیشتی می‌شود. از بی‌توجهی به این حوزه همین بس که بدانیم از این تعداد قالیباف فقط ۵۰۰۰ نفر بیمه تامین اجتماعی هستند و بقیه بدون امید به آینده و استفاده از تلاش امروزشان روزگار سپری می‌کنند.

این رقم را رئیس اداره فرش استان زنجان نیز قبول دارد و با بیان این‌که براساس آخرین آمار‌ها حدود ۵۰۰۰ نفر بیمه قالیباف هستند و تعداد بیمه‌شده‌ها با تغییر شغل و بازنشستگی کاهش یافته است به جام جم می‌گوید: اداره فرش استان فقط افرادی را که در این حرفه فعالیت می‌کنند بیمه تامین اجتماعی و عشایری می‌کند.
محسن جعفری با تاکید بر این‌که زنجان در تولید فرش ابریشمی و پشمی در سطح کشور سرآمد است، ولی افزایش قیمت مواد اولیه باعث کاهش تولید فرش دستباف در استان شده، تصریح می‌کند: با صندوق بیمه عشایری و روستاییان قراردادی منعقد شده که فرش‌بافان تحت پوشش بیمه قرار بگیرند و قالیبافان زیادی برای این بیمه مراجعه کردند.

وی درخواست می‌کند بیمه تامین اجتماعی نسبت به بیمه قالیبافان همکاری لازم را مد نظر قرار دهد، زیرا اداره فرش زنجان افرادی را که در این حرفه فعالیت می‌کنند، بیمه می‌کند، ولی تامین اجتماعی آن طور که باید همکاری ندارد.

رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت زنجان می‌گوید: اگر در استان به بیمه قالیبافان توجه شود، تولید و صادرات فرش دستباف افزایش پیدا خواهد کرد؛ و عده‌های شیرین، اما ضد و نقیض در میان فرش و قالی‌های زنجان، قدمت قالیچه قلتوق زنجان به چهار دهه گذشته برمی‌گردد که با شروع بافت فرش ابریشمی در این استان آغاز شد و به مرور در روستا‌های شمالی زنجان گسترش پیدا کرد.

این تحول به این جهت مهم و قابل بررسی است که خیل عظیمی از بافندگان، سبک بافتن قدیمی خود را کنار گذاشته و ابریشم‌بافت شدند. در این سال‌ها نیز تولیدکنندگان غیرمتمرکز بومی و غیربومی مدیریت تولید این نوع فرش را به‌عهده دارند و تولیدات را در بازار شهر‌های زنجان، قم، تهران و مناطق دیگر عرضه می‌کنند.

 شهریور سال جاری بود که خبری مبنی بر این‌که فرش دستباف قلتوق زنجان ثبت جهانی می‌شود، منتشر شد. این خبر را رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان اعلام کرده و گفته بود: این اتفاق محقق شد و تأمین اعتبار برای تبدیل فرش قلتوق زنجان به برند بین‌المللی صورت گرفته است.

ناصر فغفوری با بیان این‌که زنجان در صنعت فرش جایگاه بسیار خوبی در سطح کشور دارد، ادامه داد: این کار با همکاری وزارت خارجه انجام گرفته که فرآیند نهایی آن در حال انجام است و آثار خوبی را به دنبال دارد.
اما حرف‌های ضد و نقیض و ابراز امیدواری‌ها در کنار معضلات موجود و ناهماهنگی مسئولان در حرف‌های‌شان نشان می‌دهد، هنوز فرش زنجان دلسوز درستی ندارد.

صادرات صفر به‌دلیل نبود برند

سال گذشته مدیرکل گمرک زنجان، سهم صادرات فرش را از گمرک استان، صفر اعلام کرد.
میرهاشم سیداحمدی با بیان این‌که هم‌اکنون در استان، صادرکننده فرش نداریم و در گذشته نیز با وجود حجم بالای تولید، فرش این منطقه به نام قم و توسط تجار این استان صادر می‌شد، گفت: فرش ریزبافت ذائقه اصلی بازار‌های جهانی برای فرش دستباف است که به دلیل حجم کمی که دارد، به‌صورت هوایی صادر می‌شود، ولی چون در استان فرودگاه بین‌المللی وجود ندارد، فرش‌های ریزبافت با وجود گران‌ بودن، بیشتر از فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی (ره) صادر می‌شود.

این مسئول گفت: درخواست‌های بازار دیگر مثل گذشته نیست و همین مسأله بر صادرات فرش تاثیر داشته است. قبلا فرش حجیم بیش از هر نوع دیگر صادر می‌شد که در استان نیز غالب فرش‌های بافته‌شده در این بخش است، اما حالا با اعمال تحریم‌ها و تغییر ذائقه بازار، شاهد کاهش در صادرات فرش هستیم. برای بهبود وضعیت صادرات فرش استان در ابتدا باید برندی برای این محصول تعریف و همه تولیدات تحت این برند به بازار عرضه شود. تا زمانی که تولیدکنندگان برند واحدی نداشته باشند، نمی‌توانند گامی را برای آغاز راه صادرات فرش بردارند.

بخشیدن عطای قالیبافی به لقایش

سیر نزولی حرکت صنعت و تولید فرش زنجان که مدت‌هاست شروع شده از اوایل دهه ۹۰ سرعت بیشتری گرفت. تا جایی که گروهی از قالیبافان دارهای‌شان را جمع کرده و قید بیمه را هم زدند.
در سال ۹۲ میزان صادرات فرش استان زنجان به ۳۱۴میلیون و ۸۰۰هزار دلار به وزن ۵۰۹۸ تن می‌رسید، اما سال بعد و در هشت‌ماهه ابتدای ۹۳ ارزش فرش‌های صادرشده زنجان از گمرک ایران به ۲۰۳میلیون و ۴۰۰هزار دلار به وزن ۳۹۰۹ تن کاهش یافت. یعنی در عرض یک‌سال حدود ۱۰۰میلیون دلار کاهش صادرات. سال ۹۴ رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت زنجان از حال خراب صادرات فرش استان و خروج تولیدات این منطقه به نام دیگر استان‌ها حرف زده بود. البته فغفوری با بیان این‌که سال ۹۳ در سطح این استان برای برطرف‌سازی مشکلات صنایع و واحد‌های تولیدی خوشه‌های مختلفی شکل گرفت که خوشه فرش دستباف نیز یکی از آنهاست، گفت: در این خوشه صنعت فرش‌بافی نخستین موضوعی که مطالبه شد، ثبت نقشه فرش زنجانی به نام این استان بود.

بخش شیرین حرف‌های این مسئول، آنجا بود که اعلام کرد: هم‌اکنون مسئولان و متولیان این حوزه در تلاش برای شناسنامه‌دار کردن فرش زنجان هستند تا به این طریق حتی درصورت صادر شدن فرش زنجانی از دیگر استان‌ها، نام بافنده، نقشه و محل تولید آن ذکر شده باشد. وقتی امروز حرف‌های مدیرکل گمرک زنجان در مورد نبود یک برند برای فرش استان و سهم صفر صادرات فرش از گمرک زنجان را با صحبت‌های رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان در سال ۹۳ در مورد خوشه صنعت فرش‌بافی و تلاش برای شناسنامه‌دار کردن فرش این منطقه و تعداد قالیبافان بیمه‌شده را در کنار هم قرار داده و کمی تجزیه‌وتحلیل می‌کنیم، مشخص می‌شود مدت‌های زیادی است که هیچ مسئولی نه کاری کرده و نه طرح و برنامه‌ای عملیاتی شده و نه درد قالیبافان مورد توجه قرار گرفته است.

مدت‌هاست همه چیز با حرافی و وعده وعید و ارائه آمار و ارقام بی‌خاصیت پیش‌رفته و صنعت فرش زنجان فقط پسرفت داشته و دیگر هیچ. به گفته رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت زنجان، تعداد بیمه‌شدگان این صنعت در سال ۹۳ به ۲۱هزار نفر می‌رسید که با پایش‌ها و بازدید‌های انجام‌شده این تعداد به ۱۴هزار نفر کاهش یافت. در آن سال تعداد افرادی که به‌طور تمام‌وقت و نیمه‌وقت به فرش‌بافی مشغول بودند ۶۳هزار نفر اعلام شد که می‌گفتند این تعداد فرش‌باف اصلا بیمه نیستند. هرچند به گفته مسئولان امر، خروج بافندگان فرش از زیر چتر بیمه هم به این دلیل بوده که آن‌ها اقدام به جمع‌آوری دار قالی کرده بودند و ادامه واریز بیمه آنان از سوی دولت منتفی شد. اما کسی نگفت علت جمع‌آوری دار‌های قالی چه بوده و کسی از رنج قالیبافان چیزی عنوان نکرد.

درد‌ها روی هم انباشته شده

فرش دستباف ایران که روزگاری در آن سوی مرز‌ها مشتری‌های پروپاقرصی داشت، امروز حال ناخوشی دارد و کشور‌های دیگر بازار رقابت را از ایران ربوده‌اند و انگار جا برای فرش ایران نمانده. قالیبافان خسته شده‌اند و سراغ هرکدام که می‌روی دست‌های پرآبله و ترک‌خورده را نشان می‌دهند. در این میان اگر سودی هم هست تنها سهم دلالان می‌شود؛ آن‌ها که با اندک‌قیمتی فرش را کاسب شده و راهی می‌شوند. اگر از بیمه‌نشدن می‌گویند، این تمام ماجرا نیست و بازاریابی محصولات، گرانی مواد اولیه و رونق نداشتن فرش دستباف در این روز‌ها هم بر گنجینه دردهای‌شان افزوده است. صادرات فرش دستباف ایران در سال‌های اخیر به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. بسیاری از بازار‌های صادراتی فرش دستباف ایران حالا دیگر در اختیار رقباست و مشتری‌های همیشگی فرش‌های هند و چین و پاکستان و افغانستان را به خانه می‌برند. کارشناسان یکی از مهم‌ترین دلایل این امر را اختلاف قیمت شدید فرش ایران با رقبایش می‌دانند؛ واقعیت این است که فرش دستباف ایران با قیمتی بسیار بالاتر از دستبافه‌های دیگر کشور‌ها به بازار جهانی می‌رسد و این خود به دلایلی ازجمله گرانی مواداولیه که اغلب وارداتی هم هستند و نیروی کار ارزان‌تر در کشور‌های رقیب است. بالارفتن نرخ ارز هزینه خرید مواداولیه را افزایش می‌دهد و تورم و گرانی باعث افزایش دستمزد بافندگان شده، هرچند این قشر هنوز هم از محروم‌ترین اقشار کشور محسوب می‌شوند.