تاریخچه صنعت مس ایران بخش 1
هنگامی که بشر بعد از سنگ و گِل و استخوان، برای رفع سایر نیازهای خود به فلز روی آورد ، در بین فلزات ، «مس» زودتر از دیگر فلزات بکار رفت، چراکه این فلز به صورت خالص در طبیعت یافت می شد و استخراج و بهره برداری از آن ساده بود. قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان شناسی به 9500 پیش از میلاد می رسد و تا قبل از هزاره پنجم پیش از میلاد و کشف ذوب مس، از این فلز نرم به صورت خالص بکار می رفت و از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شد.
امروزه با استناد به مدارک غیرقابل انکاری که از گوشه کنار ایران یافت شده، می توان شمال و مرکز ایران را جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران را از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست و فراوانی معادن مس در ایران ، خود مؤید این نکته است.
با توجه به کشف کوره ذوب مس در «سگز آباد» قزوین مربوط به 2100 پیش از میلاد، و کوزه ذوب فلز در محوطه 3000 ساله «اسپیدژ» سیستان و بلوچستان، و نیز وجود معادن بزرگ مس، نشان می دهد که ایرانیان پیش از تاریخ به هنر مسگری و فلزکاری مسلط بوده اند.
(مسگران در کارگاه مسگری ، دوره قاجار)
تاریخچه‌ی آثار فلزی در ایران به سه دوره تقسیم می‌شود:
1. دوره‌ی پیش از تاریخ که شامل:
الف) از آغاز تا هزاره‌ی اول قبل از میلاد ب) هزاره‌ی اول قبل از میلاد
2. دوره‌ی ایران باستان
3. دوره‌ی اسلامی
١. دوره‌ی پیش از تاریخ
الف) از آغاز تا هزاره‌ی اول ق. م در ایران: آثار فلزی دوران پیش از تاریخ که از هزاره‌ی پنجم ق. م در ایران آغاز می‌شود، شامل ابزار آلات کار و زندگی مانند ظروف، وسایل شکار، سر نیزه، خنجر، کارد و ... از جنس مس و مفرغ است که قدیم‌ترین آنها در جنوب غرب ایران، منطقه دهلران، و در منطقه‌ی چغامیش، جنوب غربی شهر شوش در خوزستان پیدا شده است. دوران قبل از اختراع خط، دوران پیش از تاریخ نام گذاری شده است.
ب) دوران هزاره‌ی اول ق. م: حدود اوایل هزاره‌ی اول ق. م. در سرزمین ایران، تمدن‌هایی در شمال و غرب آن شکل گرفته‌اند. آثار فلزی این دوران در نواحی لرستان، حسنلو، املش، عمارلو، کلاردشت، زیویه و جیحون کشف شده است.
نقوش ایجاد شده بر این آثار بیشتر نقوش جانوران افسانه‌ای و مظاهر پرستش است که طرح آنها ترکیبی واقعی از اعضا و حرکات و حالت‌های انسانی، حیوانات و پرندگان بوده است.
مفرغ: مفرغ آلیاژی است از مس و قلع به رنگ‌های مختلف سرخ، سرخ کمرنگ، زرد و نارنجی که به آن «برنز»، Bronze نیز گفته می‌شود.
اکنون به آثار فلزی به دست آمده از نواحی مختلف ایران می‌پردازیم:
ناحیه‌ی لرستان: آثار فلزی از اوایل هزاره‌ی سوم ق. م. تا حدود قرن هفتم ق. م. در نواحی زاگرس مرکزی (شامل لرستان، ایلام و کرمانشاه امروزی) از درون قبرهای انفرادی و دسته جمعی کشف شده است. این آثار بر اساس نیازهای هنرمندان و صنعتگران شکل گرفته، با سبک و نقوش خاص بت‌ها و مظاهر پرستش، حیوانات افسانه‌ای، حیوانات وحشی و اهلی (شیر، قوچ، گاو و شتر) ساخته و به دلایل اعتقادی، اغلب این وسایل همراه مردگان دفن شده‌اند. معروف‌ترین آنها مربوط به اوایل هزاره‌ی اول ق. م. است و با عنوان مفرغ‌های لرستان شناخته می‌شود.
مفرغ برای اولین بار به دست مردم ناحیه لرستان کشف شد. آنان با استفاده از روش ریخته‌گری، که همان ذوب فلز و ریختن آن در قالب‌های ساخته شده از ماسه، سنگ و سفال بوده است، و همچنین به روش چکش کاری بدون در نظر گرفتن سختی و نرمی، آنچه که بر آن نقش آفرینی کرده‌اند، با ابزاری ساده، این آثار بدیع و بسیار زیبا را ساخته‌اند.
تندیس و بت‌های مفرغی که ترکیبی است از شکل‌های جانوران و انسان، هنر شاخص این قوم کوچ‌رو جنگاور، دامدار و پرورش دهنده‌ی اسب است. آنان این تندیس‌ها و بت‌ها را برای غلبه بر نیروهای پلید و پیروزی در نبردها، بر اساس افکار و تخیلات خود تجسم بخشیده و هنر مفرغ‌های لرستان را شکل داده‌اند.
ناحیه حسنلو: تپه‌ی تاریخی حسنلو، مربوط به اوایل هزاره اول قبل از میلاد نزدیک دریاچه‌ی ارومیه در استان آذربایجان غربی است. جام زرین حسنلو به همراه اشیاء دیگری مانند: زیور آلات، زین و برگ اسب از جنس مفرغ در این ناحیه کشف شده است. این جام آب‌خوری با نقش جانوران بالدار و خدایان ارابه سوار، احتمالا بیانگر موضوع نذر بوده که در مراسم مذهبی استفاده می‌شده است. این ظرف از ورقه‌ی نازک طلا به ضخامت یک میلی‌متر به روش دواتگری (ساختن ظروف از ورقه‌ی فلزی را دواتگری می‌گویند که به دو روش دواتگری یک تکه یا چند تکه انجام می‌پذیرد) ساخته و روی بدنه‌ی آن، نقوش ارابه، انسان، گوسفند و جانوران بالدار به روش منبت (از روش‌های قلمزنی است که نقش روی فلز به صورت کاملا برجسته نمایانده می‌شود.) و نیم منبت (از روش‌های قلمزنی است که نقوش اصلی کمی برجسته‌تر از زمینه قلمزنی می‌شود.) قلمزنی شده است.
آثار این مجموعه اغلب از طلا بوده و جنبه‌ی تزئیناتی و تشریفاتی داشته است.
ناحیه‌ی مارلیک: این تپه‌ی تاریخی، مربوط به اوایل هزاره‌ی اول قبل از میلاد در شمال غربی شهر کنونی رشت واقع است. از داخل چند قبر اتاق مانند این ناحیه، تعدادی جام آب‌خوری طلا، ظروف نقره و زیور آلات و وسایل زندگی که به عنوان هدایا و وسایلی برای زندگی در دنیای دیگر به همراه مردگان خاک می‌کردند، کشف شده است. از جمله آثار برجسته‌ی این دوران، جام‌های زرینی است که اغلب از یک ورق طلا به روش دواتگری ساخته و با نقوش برجسته‌ی بسیار زیبا و دقیق تزئین شده است.
ناحیه‌ی املش: در ناحیه‌ی کوهستانی جنوب غربی دریای خزر، از درون تعدادی قبر در تپه‌ی تاریخی املش و تپه‌ی عمارلو در گیلان جام‌های بلند طلا و نقره با نقوش حیوانات و پرندگان، جانوران بالدار و صحنه‌های شکار و تعدادی گردنبندهای طلا یا دانه‌های طلایی به شکل پرندگان و حیوانات که نشان دهنده ثروت قابل توجه مردم این نواحی است، به همراه آثار برنزی و سفالی مربوط به هزاره‌ی اول قبل از میلاد کشف شده است.
ناحیه زیویه: در محل زیویه، نزدیک شهر سقز کنونی، مربوط به قرن هفتم قبل از میلاد گنجه‌ای از قبر پادشاه سکایی (سکایی: قوم کوچ‌رو ایرانی است که سبب گسترش هنر و پراکندگی آثار هنری در مناطق تاریخی هزاره اول شده‌اند.) معروف به گنجینه‌ی زیویه، کشف شده است. آثار فلزی این گنجینه شامل ظروف طلا و نقره، زنجیره، گوشواره و دست‌بند، کمربند، تزئینات لباس از جنس طلا، تزئینات زین اسب از جنس نقره، مهره و .... است.
گردنبند طلا به اشکال هلالی و ذوزنقه‌ای، از اشکال مهم این گنجینه (گنجینه زیویه) است. بر سطح گردنبند، نقش حیوانات و موجودات ترکیبی افسانه‌ای در حالی که به سمت درخت زندگی در مرکز طرح در حال حرکت هستند، در دو ردیف قلمزنی شده است.
از اشیاء دیگر این مجموعه، بخشی از زین اسب از جنس نقره است که بر سطح دایره‌ی زین، نقش یک شیر در حال پرش میان دو درخت، قلمزنی شده است.
در این گنجینه‌ی ارزشمند که تحت تأثیر هنر اورارتویی (اورارتو: تمدنی در همسایگی تمدن‌های هزاره اول قبل از میلاد در ایران است که هنر یونانی تحت تأثیر آن بوده است) قرار گرفته، بیشتر از نقوش حيوانات استفاده شده است.
ناحیه‌ی جیحون: گنجینه ارزشمندی مربوط به تمدن مادها (قرن ششم قبل از میلاد) در کناره‌ی رود جیحون در شمال شرقی ایران کشف شده است. اشیاء این گنجینه تحت تاثیر هنر اورارتو و لرستان شکل گرفته است و شامل جواهراتی مانند: دست‌بند، انگشتری، گوشواره، جام‌های زرین، سلاح‌های تشریفاتی و... می‌باشد.
سردیس طلا از سر یک جوان که به روش چکش‌کاری برجسته شده و شکل گرفته است از اشیای زیبای این مجموعه است.
نکته‌ی مهم درباره‌ی گنجینه‌ی جیحون این است که بخشی از این آثار متعلق به هنر ماد و بخشی دیگر متعلق به هنر هخامنشی است که بر اساس تمدن و هنر ماد در سال‌های ۵۵۹ ق. م. شکل گرفته است.
ناحیه کلاردشت: در یکی از دره‌های مرکزی البرز، در منطقه‌ی کلاردشت تعدادی شیء طلایی و سفالی که ممکن است مربوط به هنر «ماد» در قرن هشتم و هفتم قبل از میلاد باشد کشف شده است. نقوش و شکل این آثار به طرح شیرهایی که به دنبال هم می‌روند و به صورت برجسته قلمزنی و سپس روی بدن جام زرین استوانه‌ای‌شکل پرچ شده‌اند، نشان دهنده‌ی تاثیر هنر لرستان بر فلزکاری این نواحی است.